Εξεγερτικός αφορμαλισμός – Μέρος Β’

Ελλάδα / Τουρκία / Κύπρος | Αναρχικό κίνημα | Γνώμη / Ανάλυση Friday January 27, 2006 11:08 by Various @s from Athens

Η ιδεολογία του μεταμοντέρνου αναρχισμού

Δημοσιεύτηκε ως ξεχωριστό κεφάλαιο στην μπροσούρα με τίτλο «Αυτοδιεύθυνση στην πόλη», που εκδόθηκε στην Αθήνα τον Οκτώβρη του 2000

Θα ήταν χρήσιμο στο σημείο αυτό να προσπαθήσουμε να διασαφηνίσουμε τους λόγους ή τα βαθύτερα κίνητρα που οδηγούν ανθρώπους που έχουν ένα γνήσιο ενδιαφέρον για την υπόθεση της ελευθερίας στην υιοθέτηση θέσεων και στη διατύπωση προταγμάτων που περιστέλλουν εντέλει αυτήν την ίδια την έννοια της ελευθερίας. Με άλλα λόγια, πώς μπορεί να ερμηνευτεί αυτή η στροφή ενός τμήματος του σύγχρονου αναρχισμού προς τον ατομικισμό και η εγκατάλειψη από μέρους του τού προτάγματος για την κοινωνική αυτονομία ή, αυτού που παλιότερα ονομάζαμε κοινωνική επανάσταση;

Ο αναρχισμός, ως κίνημα και ως σκέψη, διαμορφώθηκε σε μεγάλο βαθμό μέσα από τη σύγκρουσή του με τα άλλα σοσιαλιστικά ρεύματα και κυρίως μέσα από τη σύγκρουσή του με το μαρξισμό. Στις γνήσιες στιγμές της, η σύγκρουση αυτή δεν ήταν απλώς μια διαφωνία γύρω από τακτικές, στρατηγικές και μέσα, αλλά μια σύγκρουση διαφορετικών τρόπων συγκρότησης του κόσμου. Στη βάση αυτής της σύγκρουσης βρισκόταν και εξακολουθεί να βρίσκεται αυτό που θα ονομάζαμε ζήτημα της ολικής θεωρίας. Ο μαρξισμός ή αλλιώς ο επιστημονικός σοσιαλισμός, απηχώντας το κλίμα επιστημονικού αισιοδοξισμού του Διαφωτισμού επιχείρησε να κάνει την υπόθεση της ελευθερίας ένα επιστημονικό ζήτημα και μάλιστα ένα ζήτημα των θετικών επιστημών. Βασική παραδοχή του είναι ότι υπάρχει μια αυθύπαρκτη ή από πριν δοσμένη τάξη στον κόσμο, όχι μόνο στον φυσικό κόσμο, αλλά και στον κόσμο της κοινωνίας και της ιστορίας. Μέσω μιας επαναστατικής επιστήμης μπορούμε να βρούμε τη λανθάνουσα αυτή τάξη, να συλλάβουμε την αλήθεια και το νόημα που λανθάνει στα κοινωνικά φαινόμενα και να διατυπώσουμε μια επιστημονική επαναστατική μέθοδο η υιοθέτηση της οποίας θα μας οδηγήσει άπαξ στην πραγμάτωση της ελευθερίας. Και αυτή η ελευθερία θα είναι μια ελευθερία εγγυημένη, που θα εδράζεται στην ανθρώπινη φύση και στη φύση της κοινωνίας, μια ελευθερία που θα έχει εξαχθεί επιστημονικά.

Αυτό που μας ενδιαφέρει προς το παρόν δεν είναι να κάνουμε μια κριτική σ’ αυτήν την παραδοχή, αλλά το να επισημάνουμε πώς η παράδοση αυτή επέδρασε στη διαμόρφωση του αναρχικού κινήματος. Στις αυθεντικές στιγμές του, ο αναρχισμός αντιτάχθηκε σ’ αυτόν τον τρόπο συγκρότησης του κόσμου, υπερασπίστηκε την έννοια της υποκειμενικότητας, προέβαλε την ευθύνη της επιλογής του υποκειμένου και διεκδίκησε μια «ανοιχτή» ελευθερία που δεν θα καθορίζεται από μια ολική θεωρία, ένα κλειστό σύστημα, μια απόλυτη αλήθεια, σε τελική ανάλυση, από μια εξωιστορική νόρμα και ένα αναλλοίωτο νόημα. Διεκδίκησε το δικαίωμα των ανθρώπων, της κοινωνίας και των ατόμων, να ασκούν τον έλεγχο της ζωής τους, να επιλέγουν και να διαμορφώνουν τα νοήματα τους. Ερμήνευσε την ιστορία ως ανθρώπινη δημιουργία, ως το πεδίο του χρόνου και του χώρου στο οποίο αναδύονται νέες μορφές, ως αποτέλεσμα του ανθρώπινου πράττειν.

Μ’ αυτήν την έννοια, ο αναρχισμός υπερασπίστηκε την υποκειμενικότητα και την ατομικότητα. Δεν αποδέχεται ως αξίωμα τη θέση ότι στη βάση της κοινωνικής επανάστασης πρέπει να βρίσκεται μια (επιστημονική) ολική θεωρία. Και το σημαντικότερο είναι ότι δεν αποδέχεται τη συνεπαγωγή αυτή, όχι επειδή αυτή δεν είναι εφικτή ή επιθυμητή, αλλά επειδή μια τέτοια συνεπαγωγή είναι άτοπη και στερείται νοήματος.

Ο αναρχισμός, στην κοινωνική του μορφή, υπερασπίζει τη δυνατότητα της κοινωνίας να αυτοοργανωθεί με τρόπο που να δημιουργεί συνθήκες ατομικής και συλλογικής αυτονομίας, απεξαρτώντας την επανάσταση από μια υποτιθέμενη ολική θεωρία η οποία θα ικανοποιούσε τα κριτήρια της απόλυτης γνώσης και διαύγειας, και συνδέοντάς την μ’ ένα πρόταγμα, δηλαδή με μια πρόθεση μετασχηματισμού του πραγματικού η οποία λαμβάνει υπόψη της τις δεδομένες συνθήκες του πραγματικού, η γνώση της όμως γι’ αυτές όπως και η γνώση της για τις επιδιωκόμενες συνθήκες δεν είναι γνώση εξαντλητική, απόλυτη, μια γνώση των θετικών επιστημών που έχει αποδειχτεί πειραματικά στο εργαστήριο, αλλά μια γνώση που στηρίζεται στην πράξη των ανθρώπων και ως τέτοια είναι μια γνώση σχετική, μια γνώση με σχετική διαύγεια. Μια γνώση που έχει ως αντικείμενο το αυθεντικά καινούργιο, τη ριζική δημιουργία που προκύπτει ακριβώς από αυτό το πράττειν.

Αυτή η συνεπαγωγή είναι το κρίσιμο σημείο στο οποίο διαφοροποιείται ο εξεγερτικός αφορμαλισμός, καθώς και όλα τα αναρχικά ρεύματα που επιλέγουν την υπεράσπιση του ατομικισμού. Τα ρεύματα αυτά, διαβλέποντας τους κινδύνους για την υπόθεση της ελευθερίας και τον ίδιο τον περιορισμό της έννοιάς της που προκύπτουν από την εξάρτηση της κοινωνικής επανάστασης από μια ολική θεωρία, τοποθετούνται αρνητικά απέναντι σ’ αυτή, χωρίς όμως στην πραγματικότητα να την αρνούνται. Έτσι, υποστηρίζουν, σωστά, ότι δεν είναι δυνατό να φτάσουμε σε μια κατάσταση πραγματικής ελευθερίας μέσα από μια επανάσταση που θα εδράζεται σε μια ολική θεωρία. Αντί όμως να διεκδικήσουν μια επανάσταση που θα εδράζεται σ’ ένα πρόταγμα μετασχηματισμού της κοινωνίας (με τη μορφή που περιγράψαμε παραπάνω και όχι ως ολική, εξαντλητική θεωρία ή απόλυτη γνώση) και στο ανθρώπινο πράττειν, απορρίπτουν έμμεσα την ίδια την ιδέα της επανάστασης επειδή έχουν οι ίδιοι υιοθετήσει την παραπάνω συνεπαγωγή, ότι δηλαδή ο μόνος τρόπος να φτάσουμε σε μια κοινωνική επανάσταση είναι μέσω μιας ολικής θεωρίας. Επειδή λοιπόν τις επαναστάσεις τις κάνουν κοινωνίες και αφού μια επανάσταση προϋποθέτει μια ολική θεωρία η οποία θα είναι εξ ορισμού καταπιεστική για την ατομική ελευθερία, κάθε κοινωνία που θα αναδυθεί μέσα από μια κοινωνική επανάσταση θα αναπαράγει την καταπίεση. Έτσι, η κοινωνία και η επανάσταση είναι καθ’ εαυτές καταπιεστικές. Τι τους μένει λοιπόν; Η αιώνια εξέγερση, η αδιάκοπη καταστροφή των παλαιών και των νέων μορφών, στην πραγματικότητα η άρνηση και η καταστροφή κάθε μορφής (εξ’ ου και αφορμαλισμός ή, σε μια άλλη απόδοση, αφορμισμός).

Για άλλη μια φορά λοιπόν, στη βάση του εξεγερτισμού/αφορμαλισμού βρίσκουμε βασικές παραδοχές των παραδόσεων στις οποίες οι υποστηρικτές του επιθυμούν να εναντιωθούν. Αλήθεια όμως, πόσο ρηχή και φτωχή είναι η εξέγερση που αναπαράγει τα ερμηνευτικά σχήματα και τις αξίες εναντίον των οποίων εξεγείρεται!

Το ζήτημα της εξουσίας και της κοινωνικής οργάνωσης

Εξετάσαμε μέχρι εδώ την οπτική με την οποία ο εξεγερτισμός/αφορμαλισμός προσεγγίζει το ζήτημα των σχέσεων ατόμου-κοινωνίας. Ας επικεντρωθούμε τώρα στην αντίληψή του για την εξουσία και την κοινωνική οργάνωση.

Στη βάση λοιπόν των αντιλήψεων αυτών βρίσκουμε το εξής αξίωμα: οτιδήποτε βρίσκεται έξω από το άτομο συνιστά εξουσία και ως τέτοια, από αναρχική οπτική, πρέπει να καταστραφεί. Στο αξίωμα αυτό εντοπίζουμε και πάλι την πλήρη αποδοχή των παραδοχών του κυρίαρχου φαντασιακού. Έτσι, επανέρχεται το ζήτημα, σ’ ένα άλλο περιβάλλον και πιθανότατα με διαφορετικές αξίες, του ανταγωνισμού μεταξύ ατόμου και γενικού συμφέροντος. Για άλλη μια φορά, οι αφορμαλιστές αναρχικοί στην προσπάθειά τους να αντιταχθούν στις αξιώσεις του «επιστημονικού» σοσιαλισμού, δηλαδή του μαρξισμού, και ειδικότερα του κρατικού σοσιαλισμού που ταυτίζει το γενικό συμφέρον με το κράτος, δεν διστάζουν να απεμπολήσουν την ικανότητα της κοινωνίας να οργανωθεί με τρόπο που να προωθεί την κοινωνική και την ατομική αυτονομία. Εδώ μάλιστα ο ανταγωνισμός βρίσκεται όχι μόνο μεταξύ ατόμου και κράτους, αλλά και μεταξύ ατόμου και γενικού (κοινωνικού/κοινοτικού) συμφέροντος. Στη βάση βέβαια αυτών των ανταγωνισμών βρίσκεται η κοινή παραδοχή αφορμαλιστών και φιλελεύθερων για τον ανταγωνισμό μεταξύ των ατόμων.

Ποιο είναι λοιπόν το συμπέρασμα που προκύπτει από αυτές τις παραδοχές σχετικά με την κοινωνική οργάνωση; Είναι προφανές ότι από τη στιγμή που τα άτομα μπορούν να βρίσκονται μεταξύ τους και σε σχέση με την κοινωνία μόνο σε σχέση ανταγωνισμού, κάθε κοινωνική οργάνωση είναι καταδικασμένη να είναι εξουσιαστική. Στην πραγματικότητα, η ίδια η έννοια της κοινωνικής οργάνωσης είναι εξουσιαστική. Με άλλα λόγια, δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνική οργάνωση που να μην είναι εξουσιαστική, που να στηρίζεται και να προωθεί την κοινωνική και την ατομική αυτονομία. Μα αυτός ακριβώς είναι ο ισχυρισμός όλων των εξουσιαστών: ότι η έννοια της κοινωνικής οργάνωσης είναι συνυφασμένη με την έννοια της εξουσίας. Το γεγονός ότι οι αφορμιστές κινούνται προς την καταστροφή της εξουσίας και άρα κάθε κοινωνικής οργάνωσης ενώ οι εξουσιαστές κινούνται προς την εύρεση της περισσότερο λειτουργικής (ό,τι μπορεί να σημαίνει αυτό για τον καθένα) μορφής κοινωνικής οργάνωσης/εξουσίας, δεν διαφοροποιεί τον τρόπο αντίληψης και συγκρότησης της πραγματικότητας, που είναι κοινός και στα δύο αυτά ρεύματα σκέψης.

Και εδώ φτάνουμε στο σημείο όπου διαχωρίζεται ο εξεγερτισμός/αφορμισμός από την υπόλοιπη αναρχική παράδοση. Τα κοινωνικά προσανατολισμένα κομμάτια του αναρχικού κινήματος, ό,τι θα μπορούσαμε να ονομάσουμε για συντομία κοινωνικό αναρχισμό, πάλευαν πάντοτε με βάση την πεποίθηση ότι είναι δυνατή η οργάνωση της κοινωνίας με οριζόντιο τρόπο, σε αντι-ιεραρχική ή καλύτερα αντικυριαρχική βάση, χωρίς διαχωρισμό μεταξύ αρχόντων και αρχόμενων. Η πεποίθηση αυτή, που συνιστά ταυτόχρονα και το γενικό όραμα της αναρχικής παράδοσης, προϋποθέτει και καταδεικνύει μια διαφορετική αντίληψη της εξουσίας.

Η εξουσία ως όρος λαμβάνει δύο έννοιες. Η πρώτη, η τρέχουσα και η πιο διαδεδομένη, παραπέμπει στην κυριαρχία, δηλαδή στη δύναμη επιβολής και στις συνεπαγωγές της. Με άλλα λόγια στα προνόμια και τη διαφοροποιημένη κατάσταση όσων την ασκούν. Πρόκειται σαφώς για μια κάθετη ιεραρχική αντίληψη που βρίσκεται στον πυρήνα των σχέσεων εκμετάλλευσης και καταπίεσης που διέπουν την κοινωνική οργάνωση. Μιλάμε εδώ για εξουσία ως μια εξωτερική έννοια, ως έξωθεν δράση (ετερόνομη εξουσία).

Η δεύτερη έννοια, η πιο αυθεντική, παραπέμπει στη δύναμη όχι επιβολής, αλλά λήψης, εφαρμογής και πραγματοποίησης σκέψεων και αποφάσεων στο πεδίο του κοινωνικού γίγνεσθαι. Πρόκειται δηλαδή για μια αντίληψη που δεν παραπέμπει στην επιβολή πάνω στην κοινωνία, αλλά στη δύναμη της κοινωνίας συλλογικά να διευθύνει η ίδια τις υποθέσεις της και να κατευθύνει τις δραστηριότητες της. Η εξουσία λοιπόν με αυτή την εσωτερική-αυτόνομη μορφή της βρίσκεται στον πυρήνα της ίδιας της κοινωνικής οργάνωσης (που για οποιονδήποτε πεισματικά λογικό άνθρωπο παραμένει αναγκαία) και συνδέεται με το ίδιο το απλό γεγονός αυτής της οργάνωσης. Είναι δηλαδή μια φυσική και αναγκαία προϋπόθεση της. Προϋπόθεση ουδέτερη που λαμβάνει θετικά χαρακτηριστικά όταν αντιστοιχεί όχι σε κάθετες-ιεραρχικές σχέσεις αλλά σε σχέσεις κοινωνικής θέσμισης βασισμένες στο τρίπτυχο αυτονομία-ελευθερία-ευθύνη. Με δυο λόγια, το αυτεξούσιο της κοινωνίας στον ίδιο της τον εαυτό.