user preferences

Recent articles by Σωτήρης Λυκουργιώτης

image«Προλετάριοι &#... 0 comments

image«Δεν μ’ αναγνωρ... 0 comments

Recent Articles about Ελλάδα / Τουρκία / Κύπρος Αναρχική Ιστορία

Απόπειρες αν ... Jul 03 23 by Αναρχικοί Αγ.Αναργύρων – Καματερού

«Ο Ήλιος της Αν... Nov 14 22 by Αναρχικό Στέκι Φιλοσοφικής

Σπάζοντας τι ... Jul 08 22 by Ελευθεριακή Συνδικαλιστική Ένωση

H αναψηλάφηση μιας υπόσχεσης

category Ελλάδα / Τουρκία / Κύπρος | Αναρχική Ιστορία | Κριτική / Παρουσίαση author Tuesday June 23, 2015 06:20author by Σωτήρης Λυκουργιώτης Report this post to the editors

Για το βιβλίο του Χρήστου Χαρμπίλα “Οι αναρχικοί της Πάτρας και του Πύργου: τέλη 19ου αρχές 20ου αιώνα. Διασυνδέσεις, επιρροές, ο πολιτικός τους ρόλος”, εκδόσεις opportuna 2014
anarxikoi.jpg

Η συστηματική ιστορική μελέτη του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα συνήθως αρχίζει από το τέλος της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα. Η ίδρυση του ΣΕΚΕ και της ΓΣΕΕ το 1918, στα απόνερα της Οκτωβριανής επανάστασης, η βίαιη αστικοποίηση – εκβιομηχάνιση, η προλεταριοποίηση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού, ως αποτέλεσμα της Μικρασιατικής καταστροφής, εγκαινιάζει μια περίοδο αγώνων που έχει αναλυθεί επανειλημμένα από τους ιστορικούς. Η περίοδος, όμως, των πρώτων χρόνων της ριζοσπαστικοποίησης, των τελευταίων δεκαετιών του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα παραμένει σχετικά, ακόμα και σήμερα, υποφωτισμένη.

Οι λόγοι είναι πολλοί. Οι περισσότεροι αγώνες της περιόδου, παρότι ηρωικοί, δεν κατάφεραν να διαρκέσουν. Οι αγωνιστές της εποχής, τσακισμένοι τις περισσότερες φορές από την καταστολή και τις συνεχείς φρονιματικές διώξεις, δεν μπόρεσαν να δημιουργήσουν οργανωμένες δομές που θα αποτελούσαν παρακαταθήκη για το μέλλον.

Ο δεύτερος λόγος σχετίζεται με τη δυσκολία της ιστορικής έρευνας σε μια περίοδο όπου οι αρχειακές πηγές είναι σημαντικά περιορισμένες, μετατρέποντας την τελευταία σε ένα μακροχρόνιο –και πολλές φορές αποκαρδιωτικό– αγώνα με γραφειοκρατικούς οργανισμούς και τις πολύ ελλιπείς δομές τεκμηρίωσης.

Ένας ακόμα λόγος είναι μια ακραιφνώς αθηνοκεντρική προσέγγιση του ζητήματος των εργατικών και κοινωνικών αγώνων από μια πλειάδα ιστορικών. Αυτή η προσέγγιση αγνοεί την ετερογενή ανάπτυξη της αστικής τάξης και του βιομηχανικού προλεταριάτου στον Ελλαδικό χώρο και το γεγονός πως η πρωτεύουσα του νεαρού κράτους (η οποία επιλέχθηκε για καθαρά ιδεολογικούς λόγους) ήταν μάλλον στο παρασκήνιο αυτών των εξελίξεων.

Ένας τελευταίος λόγος σχετίζεται με την πλήρη επικράτηση του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας στις τάξεις του νεαρού εργατικό κίνημα από τα μέσα της τρίτης δεκαετίες του 20ού αιώνα (η οποία τσάκισε όλες τις ελευθεριακές τάσεις που αρχικά καθόριζαν το χαρακτήρα του) και τη μετέπειτα παντοδυναμία των ιστορικών του επίσημου “κομματικού” μαρξισμού, οι οποίοι υποβίβασαν συστηματική την σημασία όλων των αγώνων της περιόδου των τελευταίων δεκαετιών του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα.
Είναι αυτή η περίοδος που προσπαθεί να φέρει στο φως η πολύ σημαντική μελέτη του Χρήστου Χαρμπίλα “Οι αναρχικοί της Πάτρας και του Πύργου: τέλη 19ου αρχές 20ού αιώνα. Διασυνδέσεις, επιρροές, ο πολιτικός τους ρόλος”.

Ο Χαρμπίλας, δάσκαλος στο επάγγελμα, με σπουδές Ιστορίας στην Πάντειο και στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο αφιέρωσε αρκετά χρόνια κοπιαστικής έρευνας σε αρχεία αναζητώντας τις πρωτογενείς πηγές. Το αποτέλεσμα ήταν η ομότιτλη διδακτορική του διατριβή η οποία βρήκε το δρόμο της έκδοσης μόλις πριν λίγο καιρό από τις εξαιρετικές εκδόσεις opportuna και την παρακίνηση του Νίκου Παπαχριστόπουλου.

Η Πάτρα αυτή την περίοδο και ο Πύργος, στη συνέχεια, παίζουν κομβικό ρόλο στην πρώιμη προλεταριακή ριζοσπαστικοποίηση στον Ελλαδικό χώρο. Η νεαρή αστική τάξη που γεννιέται στο ελληνικό κράτος και βασίζεται στην συστηματική εξαγωγή της Σταφίδας (πάνω από το 50% των εξαγωγών) διεξάγει την βιομηχανική επεξεργασία αλλά και το εμπόριο της κυρίως μέσω του λιμανιού της Πάτρας.

Παράλληλα η εισαγωγή ριζοσπαστικών ιδεών στο χρόνια των εξεγέρσεων του 1848 από τους Ιταλούς πολιτικούς πρόσφυγες (που δημιούργησαν μια ολόκληρη συνοικία της πόλης τα απομινάρια της οποία υπάρχουν ακόμα) γίνονται η πυρίτιδα των πρώτων αγώνων (αν και όπως τεκμηριώνει το βιβλίο, διαλύοντας έναν γνωστό μύθο, οι εξ Ιταλίας πολιτικοί πρόσφυγες δεν ήταν οι εμπνευστές των αναρχικών ομάδων της πόλης). Η σταφιδική κρίση που αρχίζει το 1880 οδηγεί στη πρώτες μεγάλες βίαιες απεργίες αλλά και το πρώτο κύμα καταστολής.

Η πολιτική ενοποίηση του Ιταλικού κράτους και η καταστολή των αναρχικών ωθεί νέα κύματα προσφύγων στο λιμάνι της Πάτρας, που αποτελεί εκείνη την περίοδο της αποκλειστική πύλη αλληλοτροφοδότησης εμπορευμάτων, ανθρώπων και ιδεών, της Ελλάδας με τη Δύση. Η όσμωση με την Ευρώπη σε συνδυασμό με την αυξανόμενη ευρωστία της αστικής τάξης, ζυμώνει μια πρωτοφανή πνευματική κίνηση, για τα ελληνικά δεδομένα της εποχής.

Ο κοσμοπολιτισμός αλλά και η δυτικότροπη συμπεριφορά της αστικής τάξης, που εκδηλώνεται στην καθολική επικράτηση της δυτικής ενδυμασίας, στη νεοκλασική αρχιτεκτονική ακόμα και στην εισαγωγή της Ιταλικής όπερας, επηρεάζει το συνολικό κοινωνικό κλίμα της εποχής με τεκτονικές αλλαγές στην διαμόρφωση όλων των κοινωνικών στρωμάτων. Η βίαιη αστικοποίηση και εκβιομηχάνιση που γνωρίζει η πόλη οδηγεί τα στρώματα των νέων προλεταρίων – προσφύγων σε βίαιες εξεγέρσεις, που καταλήγουν ακόμα και σε κανονικές στάσεις, όπως αυτές των Φακίρη και Μερεντίνη.

Πολύ ορθά ο Χαρμπίλας εισάγει το θέμα του εστιάζοντας στην περιγραφή της πολιτικής και οικονομικής κατάστασης της περιόδου. Η εποχή της μισητής στα λαϊκά στρώματα Βαυαροκρατίας και οι αγώνες για τη θέσπιση Συντάγματος καθορίζουν τη δημόσια συζήτηση, τα διλήμματα και τις πολιτικές στρατεύσεις. Ακολουθεί η περίοδος της πρώτης αστικής βιομηχανικής ανάπτυξης, στην οποία κυριαρχεί πολιτικά η προσωπικότητα του Χαρίλαου Τρικούπη. Οι ετερόκλιτες κοινωνικές δυνάμεις που αντιστέκονται στο αστικό εκσυγχρονισμό (αγρότες, μικροϊδιοκτήτες, κοτζαμπάσηδες) συνασπίζονται γύρο από το Δεληγιάννη, εγκαινιάζοντας μια πολιτική διελκυστίνδα που αν και δεν έχει σαφή ταξικά χαρακτηριστικά επηρεάζει σημαντικά τους αγώνες της περιόδου, εγκλωβίζοντας εν πολύς το περιεχόμενό τους.

Οι ριζοσπαστικές ιδέες στη Ελλάδα

Οι ριζοσπαστικές ιδέες εισάγονται αρχικά στη χώρα από νεαρούς διανοούμενους, τους λεγόμενους επτανήσιους ριζοσπάστες, που ζούσαν κυρίως στην Κέρκυρα και στα άλλα νησιά του Ιονίου (τα νησιά έρχονται στην επικράτεια του ελληνικού κράτους το 1863, μετά από χρόνια Ιταλική κυριαρχία αλλά και τους κοινωνικούς σεισμούς που έφερε η Ναπολεόντια κατάκτηση). Οι περισσότεροι από τους Επτανήσιους ανήκουν στο ρεύμα των ουτοπικών σοσιαλιστών και είναι κοινωνοί των ιδεών του Προυντόν ή του Σαιν Σιμόν. Ο Πυλαρινός, αδελφικός φίλος του Αδαμάντιου Κοραή, βρίσκει την ευκαιρία στην επικήδειο του τελευταίου να μιλήσει πρώτη φορά για το κοινωνισμό –όρο που κατά τη κρίση του μετέφραζε τον όρο sosialisme (σοσιαλισμός)– για να συνεχίσει μέσα από τη μετέπειτα αρθρογραφία του να αναπτύσσει τις σκέψεις του περί παγκόσμιου κοινωνισμού. Ο Σοφιανόπουλος, ο πρώτος Έλληνας ουτοπικός σοσιαλιστής, εισάγει μέσα από τη μαχητική του εφημερίδα τις ιδέας του Σιμόν για το σοσιαλισμό και διώκεται από την κράτος και την εκκλησία. Ο γνωστός νομικός και γιος του θεμελιωτή του ελληνικού εθνικού μύθου Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, Δημήτρης, αρθρογράφησε ανοιχτά για της ιδέες του υπέρ της Αναρχίας και υπερασπίζεται δημόσια την Κομμούνα της Παρισιού στις μεγάλες εφημερίδες της εποχής – στάση που τον οδήγησε στη φυλακή και τελικά στο θάνατο.

Ο Δημοκρατικός Σύλλογος Πάτρας που ιδρύεται το 1876 είναι η πρώτη αναρχική ομάδα με σημαντική δράση. Η ομάδα εκπροσωπείται την ίδια χρονιά στην πρώτη συνδιάσκεψη της αναρχικής διεθνούς του Μπακούνιν στη Βέρνη. Η ιδεολογία της χαρακτηρίζεται από μια πανσπερμία αναρχικών ιδεών, άλλοτε ουτοπικών και άλλοτε εργατικών. “Η επανάσταση είναι ο νόμος της προόδου” επιγράφεται ο υπότιτλος της εφημερίδας της που κυκλοφορεί σε όλη την Ελλάδα προκαλώντας πολιτικό γεγονός.

Πολλοί γνωστοί Έλληνες γίνονται συνδρομητές (όπως ο εγγονός του Κολοκοτρώνη). Η κυβέρνηση, για να σταματήσει την εξάπλωσή της, διέταξε κατάσχεση και την φυλάκιση των μελών της. Στους κόλπους του Συλλόγου εντάχθηκαν εργάτες αλλά και νεαροί διανοούμενοι όπως ο δικηγόρος και διδάκτορας της Νομικής Κωνσταντίνος Μπομπάτης, που αρθρογραφούσε στην εφημερίδα "Εργάτης" ή ο τυπογράφος και μετέπειτα εκδότης της εφημερίδας "Επί τα Πρόσω" Αλέξανδρας Ευμορφόπουλος. Μια σειρά από πρωτοβουλίες, ενώσεις, λέσχες και συλλόγους διαδέχονται το εγχείρημα του Συλλόγου. Η Σοσιαλιστική Αδελφότητα Πάτρας, η αναρχοχριστιανική ομάδα Αρμαγεδδών, οι σοσιαλιστικές λέσχες Πάτρας και Πύργου και οι εφημερίδες "Εργάτης", "Σοσιαλιστής", "Φανός" και "Πρόοδος" είναι από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα.

Οι αγώνες για την καθιέρωση του οκταώρου αλλά και η καθολική μόρφωση του λαού είναι τα βασικά αίτημα της εποχής. Τη σημαντικότερη δράση της περιόδου εμφανίζει η ομάδα γύρω από την εφημερίδα "Επί τα Πρόσω" η οποία κυκλοφορεί σε όλη την Πελοπόννησο. Μαγκανάρας, Τσεκούρας, Ρηγόπουλος, Καραμπίλιας κ.ά. είναι από τους γνωστότερους αγωνιστές της. Η οργάνωση μεταφράζει έργα των περισσοτέρων αναρχικών θρωρητικών δημιουργώντας της πρώτη βιβλιοθήκη.

Παράλληλα, στον Πύργο η ομάδα που εκδίδει την εφημερίδα "Νέον Φως" και έχει ξεκάθαρα αντιεξουσιαστικό λόγο, παρεμβαίνει δυναμικά στις εξελίξεις της σταφιδικής κρίσης και προπαγανδίζει την εξέγερση που ακολουθεί. Μετά την άνοδο του εθνικισμού και την ήττα στον πόλεμο του 1896 αρχίζει μια περίοδος πτώσης της δύναμης των αναρχικών ομάδων που κορυφώνεται με τις σαρωτικές διώξεις που ξεκινούν χρονικά μετά την εκτέλεση του τραπεζίτη Φραγκόπουλου και το σοβαρό τραυματισμό του μεγαλέμπορου Κόλλα από τον αναρχικό Δημήτρη Μάτσαλη. Η δολοφονία του τραπεζίτη ήταν φυσικά η αφορμή.

Η δράση των ομάδων της Πάτρας και του Πύργου στην οργάνωση την εξεγέρσεων της σταφιδικής περιόδου ήταν σημαντική και οι αρχές έψαχναν αφορμές για να την ανακόψουν. Για να γλυτώσουν τις διώξεις ορισμένα μέλη της "Επί τα Πρόσω" μεταναστεύουν στην Αθήνα όπου και ιδρύουν την πρώτη ομάδα υπό το όνομα Αναρχικός Εργατικός Σύνδεσμος Αθηνών. Μερικά στοιχεία της δράσης του καταγράφονται και στις επιστολές των ομάδων του Πύργου και της Αθήνας προς το Διεθνές Αναρχικό Συνέδριο του 1899 (του Παρισιού) στο οποίο αν και προσκεκλημένοι δεν κατάφεραν να στείλουν αντιπρόσωπο.

Παραθέτω μερικά χαρακτηριστικά αποσπάσματα:

Σύντροφοι, Από τις όχθες του Αλφειού, από την ιερή Άλτι, από την ιστορική Ολυμπία, από αυτό το διεθνές κέντρο της αρχαιότητας για τους αγώνες του σώματος και του πνεύματος, όλοι μας χαιρετίζουμε την ιδέα του Συνεδρίου. […] Εδώ η αναρχική προπαγάνδα άρχισε στα 1892 και γρήγορα πήρε μεγάλες διαστάσεις, παρά το βραχύ διάστημα της ύπαρξή της. […] Η νεολαία διακηρύσσει ολοένα και περισσότερο ότι ασπάζεται τις ιδέες μας. Σας αναγγέλλουμε με ικανοποίηση ότι εδώ δεν έχουμε αυταρχικούς σοσιαλιστές: υπάρχουν μόνο συντηρητικοί, φιλελεύθεροι και αναρχικοί. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι δεν έχουμε εργατικές ενώσεις, επειδή δεν υπάρχει βιομηχανία. […] Εδώ δεν υπάρχουν μεγάλες ιδιοκτησίες. Κυριαρχεί η μικρή ιδιοκτησία, καταχρεωμένη και πνιγμένη από το δράκο της τοκογλυφίας. Κάτω από την επίδραση των ιδεών μας πραγματοποιήθηκαν ορισμένες συγκεντρώσεις εργατών στην πόλη μας ενάντιων των τοκογλύφων. Απαίτησα, ανάμεσα στα άλλα, και την κατάργηση των φόρων. Οι χωροφύλακες, που είχαν σταλεί για να εισπράζουν τους φόρους, καθώς και οι δικαστικοί κλητήρες που παρευρίσκονταν για τον ίδιο λόγο, κινηγήθηκαν από τους άνδρες και της γυναίκες, που κρατούσαν όπλα, πέτρα και ρόπαλα.[…] Πολλοί από τους συντρόφους μας και στους αγρότες συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν σε μερικούς μήνες φυλακή. Η επιτυχία όμως του αγροτικού κινήματος ανάγκασε την κυβέρνηση να υποχωρήσει και τους καπιταλιστές να τα χρειαστούν. Διαπράχθηκαν επίσης δυο επιθέσεις εναντίον των κεφαλαιοκρατών.
(απόσπασμα από επιστολή Πύργου)

O Aναρχικός Eργατικός Σύνδεσμος Aθηνών απορρίπτει κάθε μορφή κοινοβουλευτικής και νόμιμης δράσης και διακηρύττει ως μόνη οδό απαλλαγής, αυτήν της άμεσης και αντικοινοβουλευτικής πάλης, κρίνοντας ότι κάθε αντιπροσώπευση και νομοθεσία δεν είναι άλλο από άρνηση της απόλυτης ελευθερίας του ατόμου. Kρίνοντας ακόμα ότι η εξουσία διαφθείρει και τους καλλίτερους χαρακτήρες, συμπεραίνουμε ότι δεν έχουμε να περιμένουμε τίποτα από την κοινοβουλευτική σοσιαλιστική δημοκρατία, καθώς και από τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους των επαναστατικών ομάδων. Για τούτο και με μεγάλο ενδιαφέρον βλέπουν οι Έλληνες αναρχικοί την σύγκληση του Διεθνούς Συνεδρίου. Aποφασίσαμε, από κοινού με τις Aναρχικές Oμάδες της Πάτρας και του Πύργου, να αντιπροσωπευτούμε στο Συνέδριο του Παρισιού. […] H συστηματική δράση κι ιδεολογική δουλειά του αναρχισμού άρχισε στην Ελλάδα μετά το 1896. Oι αναρχικές ομάδες βρίσκονταν συγκεντρωμένες στην Aθήνα, στην Πάτρα, στον Πύργο. Στις τρεις αυτές πόλεις οι σύντροφοί μας αναπτύσσουν μια ενεργό και αποτελεσματική ιδεολογική δουλειά. Ιδιαίτερα στην Πάτρα και στον Πύργο έχουμε λαμπρές μαρτυρίες αυτής της δράσης. Στην Πάτρα από τον Απρίλιο του 1896 ο σύντροφος μας Γιάννης Mαγκανάρας εκδίδει ανελλιπώς την εφημερίδα “Eπί τα Πρόσω”. Tον σύντροφό μας αυτόν βρίσκουμε πάλι να είναι ο επικεφαλής του μεγάλου συλλαλητηρίου του 1896, του διοργανωμένου από τους σταφιδοπαραγωγούς αγρότες της Aχαΐας και της Ήλιδας. H ομιλία του για την ανάγκη της άμεσης λαϊκής δράσης οδήγησε στην σύλληψη και καταδίκη του από το κακουργιοδικείο. […] Στις αρχές Nοεμβρίου 1896 οι 14 σύντροφοί μας που εργάζονται στην σύνταξη της εφημερίδας, συλλαμβάνονται και καταδικάζονται σε ποινές από 2 έως 11 μήνες φυλάκισης. Στις 23 Φεβρουαρίου 1897 ο σύντροφος Mαγκανάρας μαζί με τον σύντροφο Kαραμπίλια καταδικάζονται σε 3 χρόνια ειρκτής, αφού όμως από το εδώλιο του κατηγορουμένου ύμνησαν την αναρχική μας ιδεολογία.
(απόσπασμα από επιστολή Αθήνας)

Πέρα από την (μικρή ή σημαντικότερη – αυτό άλλωστε κρίνεται πάντα εκ των υστέρων) συνεισφορά των πρώτων αναρχικών στην διαμόρφωση της προλεταριακής συνείδησης και των αγώνων της πρώιμης ελληνικής κοινωνίας, το βιβλίο του Χρήστου Χαρμπίλα, είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα μια διαφορετικής, από αυτές που έχουμε συνηθίσει, ιστορικής περιγραφής. Παρά τον ακαδημαϊκό του χαρακτήρα και τον ενδελεχή υπομνηματισμό του, ξεφεύγει από το σκληρό και άνευρο ακαδημαϊκό ύφος γραφής προσφέροντας μια προσιτή και ζωντανή περιγραφή.

Αποφασίζει να αφηγηθεί την ιστορία από τη σκοπιά των αδυνάτων, να τονίσει τις μικρές ή μεγαλύτερες αρνήσεις τους, να επισημάνει το δράμα και τη δύναμη των αγώνων. Δεν επιλέγει την πεπατημένη μιας επίσημης “εξουσιαστικής” ιστοριογραφίας που πάντα θέλει να βλέπει τους αγώνες σαν αντανάκλαση των μεγάλων πολιτικών αποφάσεων και των κομματικών ηγεσιών. Δεν επιλέγει να δει την ιστορία από την πλευρά των νικητών αλλά από την πλευρά των ξεχασμένων· θέλοντας έτσι να σώσει κάτι από την ανάμνηση μια υπόσχεσης για το πως θα μπορούσαν τα πράγματα να είχαν γίνει αλλιώς.

Σωτήρης Λυκουργιώτης

Related Link: http://www.provo.gr

This page has not been translated into Esperanto yet.

This page can be viewed in
English Italiano Deutsch
© 2005-2024 Anarkismo.net. Unless otherwise stated by the author, all content is free for non-commercial reuse, reprint, and rebroadcast, on the net and elsewhere. Opinions are those of the contributors and are not necessarily endorsed by Anarkismo.net. [ Disclaimer | Privacy ]