Το όραμα του επαναστατικού αναρχισμού

Διεθνή | Αναρχικό κίνημα | Γνώμη / Ανάλυση Friday March 01, 2019 18:23 by Wayne Price

Απορρίπτω την ηθικολογική μέθοδο που έχει ως αφετηρία μια δέσμη αξιών (πού μια καλή κοινωνία πρέπει να διαθέτει), ώστε να φτιάξει ένα σχέδιο του πώς θα είναι μια καλή κοινωνία. Αυτή ήταν η κλασική μέθοδος των «ουτοπιστών», όπως επίσης και των συγγραφέων της Parecon (participatory economics) στις μέρες μας. Απορρίπτω επίσης τη μηχανική σύλληψη ενός καπιταλισμού που αλέθει μια νέα κοινωνία, στην οποία δεν υπάρχει χώρος για οραματική συνείδηση. Αυτή η άποψη ήταν κυρίαρχη στον Μαρξισμό (και σε κάποιο βαθμό στη δουλειά του μεγάλου αναρχικού Κροπότκιν). Η απόκλιση ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο απόψεις, βασίζεται σε μια θετικιστική απόκλιση ανάμεσα στις αξίες και τα γεγονότα. Δεν δέχομαι αυτή τη διχοτόμηση. Ο αγώνας για τον ελευθεριακό σοσιαλισμό, ο αγώνας για τον Αναρχισμό, βασίζεται ταυτόχρονα σε ηθικές και κοινωνικές δυνάμεις.

Υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις του Αναρχισμού, για μένα όμως το βασικότερο θέμα είναι το όραμα μιας αντι-εξουσιαστικής, α-κρατικής, αταξικής, αντι-καταπιεστικής κοινωνίας. Είναι το όραμα για μια παγκόσμια κοινωνία που θα βασίζεται στη συνεργασία, και στη συμμετοχική δημοκρατία, η οποία θα παράγει προϊόντα για τη χρησιμότητά τούς και όχι για το κέρδος, μια κοινωνία με ελεύθερο και ισότιμο συνεταιρισμό σε όλους τούς τομείς της ζωής, μια κοινωνία που θα βρίσκεται σε οικολογική ισορροπία με τον φυσικό κόσμο που μας περιβάλλει. Θα περιλαμβάνει δίκτυα και ομοσπονδίες αυτο-διαχειριζόμενων χώρων δουλειάς, εργοστασίων, κοινοτήτων, γειτονιών, και (αν χρειάζεται) μονάδων πολιτοφυλακής (ο ένοπλος λαός). ‘Όλα αυτά θα πραγματοποιηθούν μέσα από την άμεση, κατά πρόσωπο δημοκρατία -την αυτο-οργάνωση του ίδιου του λαού. Για να πετύχει όμως αυτό, θα πρέπει ο λαός να οργανωθεί όσο πιο δημοκρατικά και αποκεντρωμένα γίνεται, περιορίζοντας την κεντρική οργάνωση στο ελάχιστο δυνατό.

Αυτό δεν σημαίνει το τέλος κάθε κοινωνικού συντονισμού, ούτε της κοινωνικής άμυνας, αλλά το τέλος του κράτους. Το κράτος είναι ένας γραφειοκρατικός-μιλιταριστικός-καπιταλιστικός και κοινωνικά αποξενωμένος μηχανισμός ο οποίος στέκεται πάνω από την υπόλοιπη κοινωνία. Δεν θα υπάρχουν πλέον στρατιές επαγγελματιών μπάτσων, στρατιωτικών, πολιτικών, δικαστών, διαδρομιστών, κατασκόπων, δεσμοφυλάκων και γραφειοκρατών, ούτε καμία από τις καπιταλιστικές επιχειρήσεις και τα ολιγοπώλια τα οποία συντηρούν -και συντηρούνται από το κράτος. Αυτές είναι οι αρχές και οι αξίες του δικού μου οράματος για τον Αναρχισμό, και είναι απόλυτα συνεπείς και εναρμονισμένες με το μεγάλο βασικό ρεύμα του αναρχικού κινήματος.

Αυτές οι αρχές και οι αξίες είναι απόλυτα συνεπείς με τα οράματα εκατομμυρίων ανθρώπων που αναπολούν την Χρυσή Εποχή της Εδέμ ή προσδοκούν το τέλος των Μεσσιανικών Χρόνων, όταν όλη η καταπίεση και η δυστυχία θα εξαφανιστούν και οι άνθρωποι θα είναι ελεύθεροι και ίσοι μεταξύ τούς. Αυτοί οι μύθοι περιγράφουν μια προϊστορική αλήθεια όπου οι άνθρωποι έζησαν για δεκάδες χιλιάδες χρόνια σε μικρές αυτο-κυβερνώμενες ομάδες κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, και σε αγροτικά χωριά, κατά κύριο λόγο σε καθεστώς συνεργασίας και ισότητας, χωρίς κράτη, χωρίς κοινωνικές τάξεις και «αγορές». Στην πραγματικότητα το αναρχικό όραμα μοιάζει με ένα σπιράλ που οδηγεί σε μια τέτοια κοινωνία, και σε ένα τέτοιο ανώτερο επίπεδο παραγωγής που θα εγγυάται αφθονία, οικολογική ισορροπία, και αρκετό ελεύθερο χρόνο για τον καθένα.

Το όραμα αυτό είναι διαφορετικό από το όραμα της φιλελεύθερης καπιταλιστικής δημοκρατίας. Οι φιλελεύθεροι και οι σοσιαλδημοκράτες επιθυμούν να διευρύνουν τα «καλά» κομμάτια της καπιταλιστικής δημοκρατίας και να περιορίσουν τα «κακά» κομμάτια της. Έτσι, υποτίθεται πως τελικά θα γίνει καλύτερος ο κόσμος. Οι φιλελεύθεροι δεν αναγνωρίζουν πως ο καπιταλισμός έχει κι αυτός τα όριά του. Ειδικότερα, ενώ τα περισσότερα σύγχρονα καπιταλιστικά κράτη διατείνονται πως είναι «δημοκρατικά», οι ηγέτες τους δεν ισχυρίζονται το ίδιο για την οικονομία τους. Η δικαιολογία του οικονομικού συστήματος είναι πως υπάρχει «ελεύθερη οικονομία».

Κάθε απόπειρα να «επεκταθεί η δημοκρατία» στην καπιταλιστική οικονομία σημαίνει πως πρέπει να αφαιρέσουμε τον πλούτο και την εξουσία αυτών που κατέχουν τις εταιρείες και τις επιχειρήσεις. Σημαίνει πως πρέπει να αποδώσουμε αυτό τον πλούτο και την εξουσία σ’ αυτούς που εργάζονται για τους καπιταλιστές, και σε όσους εργάζονται σε αυτές τις επιχειρήσεις. Πρέπει να αποδώσουμε αυτό τον πλούτο και την εξουσία σ’ αυτούς που αγοράζουν και καταναλώνουν τα προϊόντα των εταιρειών, και πληρώνουν φόρους που κατά κάποιο τρόπο επιδοτούν τα κέρδη των εταιρειών. Για τους καπιταλιστές -και όλη την άρχουσα τάξη- αυτό θεωρείται κατάφωρη παραβίαση του δικαίου και του σωστού, Θεωρείται το τέλος του πολιτισμού, και μια ολοκληρωτική καταπίεση της ελευθερίας (τους).

Οι καπιταλιστές, οι υποστηρικτές τους και οι πράκτορές τούς, θα αντισταθούν σε κάθε αλλαγή -όσο ειρηνική, σταδιακή και δημοφιλής κι αν είναι- με νύχια και με δόντια, μέχρι την τελευταία ρανίδα αίματος (τη δική τους και του λαού). Το δημοκρατικό (αστικό δημοκρατικό) κράτος τους, Θα αποδειχθεί πως δεν ήταν και τόσο δημοκρατικό τελικά, καθώς θα το χρησιμοποιήσουν για να συντρίψουν τη λαϊκή αντίσταση (ή θα το αντικαταστήσουν με ένα πιο απολυταρχικά καθεστώς που θα κάνει τη δουλειά).

Μεταρρυθμίσεις και βελτιώσεις για τη ζωή του λαού, κερδήθηκαν και ακόμη μπορούν να κερδηθούν (και πρέπει να γίνουν αγώνες γι’ αυτό) ειδικά σε περιόδους σχετικής ευημερίας και σταθερότητας. ‘Όταν όμως τα πράγματα δεν πηγαίνουν καλά και η οικονομία είναι σε ύφεση, η τάξη των αφεντικών αναστέλλει τα προνόμια, σταματά κάθε διάλογο με τις λαϊκές τάξεις και αρνείται να κάνει άλλες μεταρρυθμίσεις. Αυτό συμβαίνει και σήμερα. ‘Έτσι, οι πιθανότητες για εξέλιξη των όποιων δημοκρατικών-φιλελεύθερων όψεων του σύγχρονου καπιταλισμού σε μια καλύτερη κοινωνία είναι πρακτικά μηδενικές χωρίς επανάσταση.

Το αναρχικό όραμα ξεπερνά και αντικρούει τη μαρξιστική παράδοση. Στα μέσα του 19ου αιώνα, τόσο ο Αναρχισμός όσο και ο Μαρξισμός είχαν ένα όραμα για μια συνεργατική, δημοκρατική κοινωνία απαλλαγμένη από τάξεις και κράτος, μια κοινωνία οικολογικά ισορροπημένη, που θα πραγματωνόταν από τη χειραφέτηση της σύγχρονης εργατικής τάξης και των συμμάχων της. Οι Μαρξ και Ένγκελς, έγραψαν ελάχιστα σχετικά με το πώς θα ήταν ο κομμουνισμός. Τα σχόλια αυτά είναι διασκορπισμένα εδώ κι εκεί μέσα στο έργο τούς. Πάντως από αυτά τα λίγα, φαίνεται πως ο στόχος τους ήταν πολύ κοντά στους στόχους του Αναρχισμού.

Ακολουθώντας τα βήματα των πρώιμων «ουτοπιστών σοσιαλιστών» (Όουεν, Φουριέ, Καμπέ κλπ.), τόσο οι αυθεντικοί μαρξιστές όσο και οι αναρχικοί προέβλεψαν το τέλος του διαχωρισμού της εργασίας όπως αυτή είχε εξελιχθεί και διαμορφωθεί κάτω από συνθήκες καπιταλισμού. Ειδικότερα απέρριπταν τη διάκριση ανάμεσα σε όσους δίνουν και όσους δέχονται διαταγές, και τη διάκριση ανάμεσα στην πνευματική και τη χειρωνακτική εργασία. Πίστευαν πως μια αναδιοργάνωση της παραγωγής και της τεχνολογίας θα διεύρυνε τις δυνατότητες του ανθρώπου. Περίμεναν τον τερματισμό της διάκρισης ανάμεσα στις πόλεις και την ύπαιθρο, ανάμεσα στη βιομηχανία και τη γεωργία. ‘Έτσι, θα προέκυπτε μια νέα οικολογική ισορροπία.

Το να έχει όμως κάποιος ένα όραμα για μια ελευθεριακή, ανθρωπιστική, κομμουνιστική κοινωνία, δεν σημαίνει ότι έχει και ένα σχέδιο για το πώς θα λειτουργήσει μια τέτοια κοινωνία. Οι πρώτοι «ουτοπιστές» έγραψαν λεπτομερείς αναφορές των οραμάτων τούς. Ο Μαρξ, προέβλεψε ότι η μετα-καπιταλιστική κοινωνία θα περνούσε από συγκεκριμένα στάδια. Στην αρχή Θα πλήρωνε τους εργάτες με εργατο-γραμμάτια (labor-notes) και αργότερα θα προχωρούσε στον πλήρη κομμουνισμό («από τον καθένα ανάλογα με τις δυνατότητές του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του»). Αναρχικοί, όπως ο Κροπότκιν, έφεραν πιο συγκεκριμένα παραδείγματα του πώς οι αρχές τούς θα έμπαιναν σε εφαρμογή: για παράδειγμα μεταβαίνοντας απ’ ευθείας στον πλήρη κομμουνισμό. Μετά τον Κροπότκιν, ο Ερρίκο Μαλατέστα υπερθεμάτισε υπέρ μιας πειραματικής και πλουραλιστικής προσέγγισης του Αναρχισμού. Πίστευε πως διαφορετικές κοινότητες, περιοχές, έθνη κλπ. θα δοκίμαζαν διαφορετικούς τρόπους οργάνωσης μη καπιταλιστικών, ριζοσπαστικά δημοκρατικών κοινωνιών στις οποίες δεν θα υπήρχε πλέον εκμετάλλευση.

Ανάμεσα στον Μαρξ και τους αναρχικούς, υπήρχαν όμως και κάποιες σημαντικές διαφορές. Ο Μαρξ, ήθελε να αντικαταστήσει το καπιταλιστικό κράτος όχι με μια ελεύθερη ομοσπονδία, αλλά με ένα νέο κράτος της εργατικής τάξης και των συμμάχων της. Αυτό το «εργατικό» κράτος θα ήταν μεταβατικό, και θα εξελισσόταν σε μια μη καταναγκαστική, αλλά αυστηρά κεντρική «δημόσια εξουσία». Ενώ λοιπόν υποστήριζαν μια δημοκρατική μορφή αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, οι Μαρξ και Ένγκελς δεν διέγνωσαν την ανάγκη των αποκεντρωμένων, κατά πρόσωπο, κοινοτικών δημοκρατιών για το ρίζωμα μιας νέας κοινωνίας.

Επίσης δεν διέγνωσαν το στοιχείο του ηθικού οράματος της νέας κοινωνίας. Για τούς Μαρξ και Ένγκελς, η ίδια η διαδικασία (process) του ιστορικού υλισμού θα οδηγούσε υποχρεωτικά στον σοσιαλισμό και τον κομμουνισμό. Ειδικότερα, αρνήθηκαν να εμπιστευτούν το όραμα των εργατών. Οι εργάτες θα πάλευαν για το σοσιαλισμό, νομοτελειακά. Οι διαλεκτικές δυναμικές του καπιταλισμού θα ανέπτυσσαν κάποιες εσωτερικές αντιφάσεις. Σε βάθος χρόνου θα δημιουργούνταν γιγάντιες καπιταλιστικές επιχειρήσεις με τεράστιες συγκεντρώσεις εργατικού δυναμικού, και εκεί θα κορυφωνόταν ο αγώνας ανάμεσα στους εργάτες και τα αφεντικά. Σαν αποτέλεσμα, οι εργάτες θα αποκτούσαν αυτόματα ταξική συνείδηση και αυτο-οργάνωση που θα οδηγούσαν στην ανατροπή του καπιταλισμού. Οι Μαρξ και ‘Ένγκελς σε κανένα σημείο της ογκώδους δουλειάς τους δεν αναφέρουν ότι οι εργάτες «πρέπει» να παλέψουν για το σοσιαλισμό γιατί αυτά είναι «δίκαιο», ή γιατί ο σοσιαλισμός είναι «καλός». (Αναμφίβολα οι Μαρξ και Ένγκελς έτρεφαν προσωπικά και ηθικά κίνητρα, αλλά αυτά δεν αποτελούσαν κομμάτι του θεωρητικού τους έργου).

Αν και είμαι αναρχικός, συμφωνώ πως υπάρχουν κάποιες δυναμικές του καπιταλισμού που αναλύθηκαν με ακρίβεια από τον Μαρξ και οδηγούν προς την κατεύθυνση του σοσιαλισμού. Αυτές περιλαμβάνουν την αύξηση του βιομηχανικού καπιταλισμού, τις περιοδικές και μακροχρόνιες κρίσεις του καπιταλισμού, και την εξέλιξη -μέσω του καπιταλισμού- της διεθνούς εργατικής τάξης. Υπάρχουν όμως και κάποια αντίβαρα, τα οποία υπογράμμισε ο Μαρξ. Υπάρχουν -μέσα στον καπιταλισμό-κάποιοι σταθεροποιητικοί μηχανισμοί πού του επιτρέπουν να ξεπερνά τις σύντομες κρίσεις (προς το παρόν τουλάχιστον). Επίσης, στην καλύτερη των περιπτώσεων, οι εργάτες είναι συνήθως ικανοποιημένοι από την κατάσταση των πραγμάτων. Ενώ, στη χειρότερη των περιπτώσεων, βρίσκονται νικημένοι και αποκαρδιωμένοι. Το «πότε» και το «αν» αυτά τα εργατικά στρώματα θα εξεγερθούν ενάντια στον καπιταλισμό, κανείς δεν το ξέρει με σιγουριά. Η σοσιαλιστική επανάσταση, δεν είναι «αναπόφευκτη».

Ο ιστορικός αγώνας για μια καλύτερη κοινωνία, δεν είναι «κάτι που συμβαίνει στο λαό» - μέσα από ιστορικές διεργασίες ξένες προς αυτόν. Είναι κάτι που ο ίδιος ο λαός πραγματοποιεί, αντιδρώντας στις ιστορικές συγκυρίες. Η ταξική πάλη δεν είναι μια μηχανική σύγκρουση δυνάμεων. Η ταξική σύγκρουση, είναι μια σύγκρουση θελήσεων. Ο σοσιαλισμός δεν είναι κάτι το αναπόφευκτο. Είναι μια πιθανότητα η οποία θα συμβεί μόνον αν αρκετοί άνθρωποι αποφασίσουν να την πραγματοποιήσουν.

Ο Μαρξισμός, ξεκίνησε από ένα όραμα πολύ κοντινό με αυτό του Αναρχισμού, για να καταλήξει μια φτηνή ιδεολογία του ολοκληρωτικού, μαζικά-δολοφονικού, κρατικού καπιταλισμού -μέχρις ότου τα κράτη αυτά κατέρρευσαν επιστρέφοντας στον παραδοσιακό καπιταλισμό. Έχω επανειλημμένως θίξει μερικές από τις θεμελιώδεις αδυναμίες πού τον οδήγησαν σ’ αυτό το σημείο (ταυτόχρονα με τις αντικειμενικές πιέσεις που δεχόταν): ο συγκεντρωτισμός του, το «μεταβατικό» του στάδιο, και ο αήθης ντετερμινισμός (αιτιοκρατία) του.

Απορρίπτω την ηθικολογική μέθοδο που έχει ως αφετηρία μια δέσμη αξιών (πού μια καλή κοινωνία πρέπει να διαθέτει), ώστε να φτιάξει ένα σχέδιο του πώς θα είναι μια καλή κοινωνία. Αυτή ήταν η κλασική μέθοδος των «ουτοπιστών», όπως επίσης και των συγγραφέων της Parecon (participatory economics) στις μέρες μας. Απορρίπτω επίσης τη μηχανική σύλληψη ενός καπιταλισμού που αλέθει μια νέα κοινωνία, στην οποία δεν υπάρχει χώρος για οραματική συνείδηση. Αυτή η άποψη ήταν κυρίαρχη στον Μαρξισμό (και σε κάποιο βαθμό στη δουλειά του μεγάλου αναρχικού Κροπότκιν). Η απόκλιση ανάμεσα σ’ αυτές τις δύο απόψεις, βασίζεται σε μια θετικιστική απόκλιση ανάμεσα στις αξίες και τα γεγονότα. Δεν δέχομαι αυτή τη διχοτόμηση. Ο αγώνας για τον ελευθεριακό σοσιαλισμό, ο αγώνας για τον Αναρχισμό, βασίζεται ταυτόχρονα σε ηθικές και κοινωνικές δυνάμεις.

*Από το βιβλίο “Οι δύο κύριες τάσεις του Αναρχισμού”, Εκδόσεις Σοφίτα, Δεκέμβριος 2016. Επιλογή κειμένων-μετάφραση-επιμέλεια: Γιάννης Μπαζός. Εισαγωγή: Αργύρης Αργυριάδης.